GIỚI THIỆU CHUNG VỀ HUYỆN VẠN NINH - TỈNH KHÁNH HÒA

1. Địa lý tự nhiên
Huyện Vạn Ninh là huyện đồng bằng ven biển nằm về phía Bắc tỉnh Khánh Hòa, trên tọa độ từ 12o45’-12o52’15” độ vĩ Bắc và 108o52’- 109o27’55” độ kinh Đông, tổng diện tích tự nhiên của huyện là 561,9 km2, với trên 3/4 là đất rừng núi, đất nông nghiệp khoảng 9.000 hecta.
Phía Bắc và Tây Bắc của huyện tiếp giáp với tỉnh Phú Yên, phía Nam và Tây Nam tiếp giáp thị xã Ninh Hòa, phía Đông giáp biển Đông.
Đặc điểm địa lý: Huyện Vạn Ninh có hình dạng thon, cao ở phía Bắc, rộng thấp dần ở phía Nam. Địa hình có ba vùng rõ rệt: Vùng rừng đồi, núi; vùng đồng bằng và vùng hải đảo. Đặc điểm mỗi vùng có ảnh hưởng đến các hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội và các hoạt động khác của huyện.
Bờ biển Vạn Ninh dài khoảng 60km, có nơi núi lan ra sát biển; nhiều hồ, đập nước như Hoa Sơn, Đồng Điền, Hải Triều… và 2 con sông chính là sông Đồng Điền và sông Hiền Lương.

Khí hậu: Vạn Ninh nằm trong tiểu vùng khí hậu đồng bằng ven biển, mang đặc trưng của khí hậu đại dương nên tương đối ôn hòa. Nhiệt độ trung bình là 25oC, lượng mưa bình quân hàng năm là 1.399mm, quanh năm trời nắng ấm.
Giao thông: Huyện Vạn Ninh có thuận lợi về giao thông với nhiều hoại hình giao thông.
Theo đó, trên bộ có tuyến Quốc lộ 1 và các tuyến đường tỉnh lộ như: Tỉnh lộ Xuân Sơn (ĐT.651E), tỉnh lộ Nguyễn Huệ (ĐT.651) và tỉnh lộ Đầm Môn (ĐT.651); có hệ thống đường huyện, đường liên thôn, liên xã … cùng với Dự án đường cao tốc Vân Phong – Nha Trang đang được triển khai thi công, dự kiến hoàn thành và đưa vào khai thác năm 2026.
Bên cạnh đó còn có tuyến đường sắt Bắc - Nam chạy qua các ga Đại Lãnh, Tu Bông, Vạn Giã. 
Đối với hệ thống giao thông thủy: Hiện nay, có 09 tuyến đường thủy trên địa bàn kết nối giao thông giữa thị trấn Vạn Giã và các thôn đảo xã Vạn Thạnh. 
Ngoài ra, theo Quyết định phê duyệt điều chỉnh quy hoạch chung xây dựng Khu kinh tế Vân Phong, tỉnh Khánh Hòa đến năm 2040, tầm nhìn đến năm 2050 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt; trên địa bàn huyện Vạn Ninh quy hoạch đầu tư xây dựng Cảng hàng không Vân Phong tại khu vực xã Vạn Thắng với quy mô sử dụng đất khoảng 500ha. 

2. Dân cư:
Lịch sử hình thành và phát triển dân cư từ rất sớm. Tổng dân số của huyện Vạn Ninh là 132.106 người (tính đến năm 2022), mật độ dân số 235 người/ km2. Có thể nói, sự phát triển dân số ở đây chủ yếu là người Kinh di dân từ các địa phương phía Bắc vào. Địa bàn cư trú của họ phần lớn là ở vùng đồng bằng, ven biển và sống thành cộng đồng làng xã ổn định.
3. Hành chính: Huyện có 12 xã và 1 thị trấn, gồm: xã Đại Lãnh, Vạn Thọ, Vạn Phước, Vạn Long, Vạn Khánh, Vạn Thắng, Vạn Bình, Vạn Phú, Vạn Lương, Vạn Hưng, Xuân Sơn, Vạn Thạnh và thị trấn Vạn Giã. 
Thị trấn Vạn Giã là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của huyện Vạn Ninh.
4. Du lịch: 
Vạn Ninh có nhiều danh lam thắng cảnh, nổi tiếng nhất là bãi biển Đại Lãnh, được vua Minh Mạng chọn làm biểu tượng khắc vào 1 trong 9 đỉnh đồng đặt trước Thế Miếu (năm 1836). Phía Nam Đại Lãnh có một vùng non nước kỳ thú, được Hiệp hội du lịch thế giới (WTO) và chương trình phát triển Liên hiệp quốc (UNDP) đánh giá là khu du lịch nhiệt đới phức hợp với bãi tắm đẹp nhất, một trong những thắng cảnh quyến rũ nhất trong khu vực Châu Á và Viễn Đông 
Vịnh Vân Phong, nơi có phần đất liền vươn ra biển Đông xa nhất nước, có đặc thù của vùng vịnh kín gió, có độ sâu trung bình 20-27 mét, gần đường hàng hải quốc tế, có tiềm năng lớn về phát triển kinh tế biển và được định hướng trở thành đô thị du lịch biển cao cấp theo Nghị quyết số 09 của Bộ Chính trị về xây dựng, phát triển tỉnh Khánh Hòa đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
5. Lịch sử:
Huyện Vạn Ninh trước kia là huyện Quảng Phước thuộc phủ Thái Khang, được thành lập năm Thịnh Đức thứ nhất (1653), đến năm 1690, phủ Thái Khang đổi thành phủ Bình Khang gồm 2 huyện Quảng Phước và Tân Định. Năm Gia Long thứ hai (1803) phủ Bình Khang đổi thành phủ Bình Hòa. Năm Minh Mạng thứ mười hai (1831), phủ Bình Hòa lại đổi thành phủ Ninh Hòa, gồm các tổng: Phước Tường Ngoại, Phước Tường Nội, Phước Thiện, Phước Hà Nội, Phước Hà Ngoại, Phước Khiêm.
Sau khi Pháp xâm lược Việt Nam, Pháp đã mở đường 21, nối liền Buôn Ma Thuột với huyện Tân Định và cảng Hòn Khói, nền kinh tế Tân Định trở nên phồn thịnh. Pháp lại đổi tên huyện Tân Định thành phủ Ninh Hòa, cắt 3 tổng của huyện Quảng Phước là Phước Khiêm, Phước Hà Nội, Phước Hà Ngoại nhập vào phủ Ninh Hòa (thị xã Ninh Hòa ngày nay). Phủ Ninh Hòa cũ đổi thành huyện Vạn Ninh. 
Từ năm 1945 trở về trước, huyện Vạn Ninh có 3 tổng: Phước Tường Nội, Phước Tường Ngoại, Phước Thiện.
Ngày 14-8-1945, dưới sự lãnh đạo của Tỉnh ủy Khánh Hòa, quân và dân huyện Vạn Ninh đã đứng lên làm khởi nghĩa, giành chính quyền; trở thành địa phương tiến hành khởi nghĩa sớm nhất của tỉnh Khánh Hòa. Ngày 14-8 đã trở thành ngày Truyền thống đấu tranh cách mạng của Đảng bộ, quân và dân huyện Vạn Ninh.
Đầu năm 1946, chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chủ trương thành lập đơn vị hành chính cấp xã, huyện Vạn Ninh thành lập được 8 xã. Phước Thiện có 3 xã: Phước Đông, Phước Trung, Phước Tây; Phước Tường Nội có 3 xã: Đồng Xuân, Đồng Tiến, Đồng Hòa; Phước Tường Ngoại có 2 xã: Liên Hưng, Liên Hiệp.
Đến năm 1956, chính quyền Việt Nam cộng hòa cắt tổng Phước Thiện nhập vào huyện Ninh Hòa.
Năm 1976, Vạn Ninh và Ninh Hòa hợp nhất thành huyện Khánh Ninh. Ngày 23-10-1978, Chính phủ ra Quyết định số 268-CP thành lập thị trấn Vạn Giã. Năm 1979, Khánh Ninh lại được tách ra làm 2 huyện Ninh Hòa và Vạn Ninh cho đến ngày nay. Tháng 12-1993, Nghị quyết kỳ họp thứ 4 Quốc hội khóa IX điều chỉnh ranh giới giữa 2 tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa, thôn Vũng Rô (thuộc xã Đại Lãnh) được tách ra khỏi huyện Vạn Ninh, Tỉnh Khánh Hoà) để sáp nhập vào xã Hoà Xuân, huyện Đông Hòa (tỉnh Phú Yên).
6. Những con người Vạn Ninh trong Tự điển Danh nhân Việt Nam

Tổng trấn Trần Đường:
Ông Trần Đường – Nhà yêu nước chống Pháp sinh năm 1839 tại xã Vạn Lương, huyện Quảng Phước nay là Tổ dân phố số 14, thị trấn Vạn Giã, huyện Vạn Ninh. Ông làm quan vào cuối triều Tự Đức. Khi Pháp đánh phá miền Bắc (1873 – 1882), ông liên hiệp với nhóm Cần Vương ở Khánh Hòa để chống Pháp. Tôn Thất Thuyết biết tiếng ông, rất khen ngợi phong ông làm Tổng trấn Vạn Ninh cùng với Trịnh Phong lấy địa điểm Dốc Thị (thôn Xuân Tự, xã Vạn Hưng), phía Nam quận lỵ Vạn Ninh 5 cây số, trên đường Quốc lộ 1A, ông trấn đóng tại đây để chống quân Pháp từ Nha Trang lấn chiếm ra.
Năm 1884, giặc Pháp tiến công mạnh, Vạn Ninh thất thủ, ông rút lui, cầm cự được ít lâu thì sa vào tay giặc. Ngày 01/8/1885 (10/6 năm Ất Dậu), ông bị xử chém tại Nha Trang, hưởng dương 46 tuổi.

Tham trấn Phạm Chánh:
Ông người làng Hội Khánh, xã Vạn Khánh. Tương truyền ông học rất giỏi, nhưng không đi thi. Tham gia hưởng ứng phong trào Cần Vương, ông được cử giữ chức Tham trấn trong hàng ngũ đạo quân của Tổng trấn Trần Đường ở quân khu Bắc. Ông anh dũng chiến đấu và hy sinh năm Bính Tuất (1886).

Nhiếp binh Phạm Long:
Còn có tên Luông. Ông là con trai trưởng của Phạm Chánh. Tuổi trẻ có chí khí hơn người và lòng dũng cảm, luôn sát cánh bên cha chiến đấu trong hàng ngũ của đội quân Trần Đường.

Hiệp trấn Nguyễn Sum:
Người làng Hội Khánh, cùng một quê với cha con ông Phạm Chánh. Tính tình trung thực, khẳng khái.

Cả ba ông Phạm Chánh, Phạm Long và Nguyễn Sum được người đời tôn vinh là “Quảng Phước tam hùng”.