Theo tài liệu lịch sử Đảng bộ huyện Vạn Ninh, đêm 12-8-1945, Tỉnh ủy mở hội nghị bất thường tại Nha Trang gồm các đồng chí lãnh đạo Việt Minh tỉnh và các huyện. Tại hội nghị này, đồng chí Hoàng Hữu Chấp - người lãnh đạo phong trào cách mạng ở Vạn Ninh khi ấy đã báo cáo tình hình và xin ý kiến tỉnh cho phép Vạn Ninh khởi nghĩa trước. Lãnh đạo tỉnh đánh giá cao phong trào và nhất trí cho địa phương này khởi nghĩa theo kế hoạch của huyện. Sáng 13-8, đồng chí Hoàng Hữu Chấp đã triệu tập hội nghị thành lập Ủy ban Khởi nghĩa, hạ quyết tâm khởi nghĩa giành chính quyền ở huyện vào ngày 14-8. Sau hội nghị, cơ quan lãnh đạo của Ủy ban Khởi nghĩa được chuyển về đình Phú Cang (xã Vạn Phú). “Để chuẩn bị khởi nghĩa, phía ta đã thương lượng với lính Nhật ở Ga Vạn Giã để chúng không can thiệp vào công việc của ta và cho mượn 3 khẩu súng trường. Ngoài ra, Việt Minh còn trưng dụng 3 khẩu súng săn của các nhà giàu, cha xứ trong vùng để trang bị cho các đội vũ trang. Lực lượng quần chúng chuẩn bị tài liệu tuyên truyền, cờ đỏ sao vàng sẵn sàng cho khởi nghĩa”, ông Nguyễn Miết nhớ lại.

Tối 13-8, lực lượng khởi nghĩa từ đình Phú Cang đã chia làm 3 nhóm tiến về bao vây, áp sát trụ sở huyện đường Vạn Ninh (nay thuộc thôn Quảng Hội 1, xã Vạn Thắng). Khi tiếng loa phát lệnh khởi nghĩa bắt đầu, các tổ vũ trang của ta đã xông vào huyện đường. Phía ngoài, lực lượng quần chúng mang theo vũ khí thô sơ, nổi trống gõ mõ, đèn đuốc sáng một vùng. Trước khí thế cách mạng của ta, lính lệ không dám chống cự và phải giao nộp toàn bộ vũ khí. Tri huyện Nguyễn Trọng Thuần buộc phải giao ấn tín, giấy tờ, ngân quỹ cho lực lượng khởi nghĩa. 6 giờ sáng 14-8, cờ đỏ sao vàng được kéo lên đỉnh cột cờ ở sân huyện đường, tiếng vỗ tay hoan hô của những người mít tinh vang rền. Đồng chí Hoàng Hữu Chấp đại diện Ủy ban Khởi nghĩa bước lên lễ đài tuyên bố xóa bỏ chính quyền bù nhìn tay sai của Nhật và thành lập chính quyền cách mạng lâm thời huyện; công bố chương trình 10 điểm của Mặt trận Việt Minh và khẳng định đây là cương lĩnh hành động của chính quyền cách mạng. Trong sáng hôm đó, cuộc mít tinh chuyển thành cuộc biểu tình tuần hành, quần chúng vừa đi vừa hô vang khẩu hiệu: “Đã đảo chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim”, “Việt Nam độc lập muôn năm...”. Từ huyện đường, đoàn người tỏa về các làng xung quanh huyện lỵ, tiếp tục xóa bỏ chính quyền cũ, thành lập chính quyền cách mạng. Đến hết ngày 15-8, toàn bộ 3 tổng thuộc Quảng Phước là: Phước Thiện, Phước Tường Nội, Phước Tường Ngoại đều đã thuộc về cách mạng.

Cuộc khởi nghĩa của nhân dân huyện Vạn Ninh thắng lợi là phát pháo lệnh đột phá mở màn cho công cuộc khởi nghĩa giành chính quyền trong tỉnh. Việc Vạn Ninh giành được chính quyền trước khi nhận được lệnh Tổng khởi nghĩa toàn quốc đã thể hiện sự chủ động, biết nắm bắt thời cơ của lực lượng cách mạng địa phương. Ông Phùng Minh Châu (84 tuổi, tổ dân phố số 7, thị trấn Vạn Giã) cho biết, những ngày sau khởi nghĩa, người dân ở Vạn Ninh ai cũng hân hoan phấn khởi. Mọi người hăng hái tham gia các tổ chức quần chúng, tập luyện để sẵn sàng chiến đấu. “Khi ấy, tôi vừa hoàn thành xong chương trình Primaire (tiểu học) định ra Bình Định học tiếp thì quê nhà khởi nghĩa giành chính quyền. Những ngày ấy, trong làng ngoài xóm vui như hội, ai cũng nói đến việc xây dựng đời sống mới. Ba tôi có tham gia khởi nghĩa nên tôi được các chú giao làm Đội trưởng Đội thiếu nhi. Hàng ngày, Đội tập đi đều, tập hát các bài hát cách mạng. Lớp thanh niên thì tập luyện sẵn sàng chiến đấu...”, ông Châu nhớ lại.  

Năm 2007, Ban Thường vụ Tỉnh ủy đã công nhận ngày 14-8-1945 là ngày truyền thống đấu tranh cách mạng của Đảng bộ và nhân dân huyện Vạn Ninh. Ngày này đã trở thành mốc son, niềm tự hào của người dân nơi đây.

Dấu ấn xưa - nay

Trở lại Vạn Ninh lần này, tôi cùng nhà nghiên cứu văn hóa Võ Khoa Châu (thị trấn Vạn Giã) đi tìm lại những dấu tích của Cách mạng Tháng Tám ở đây. Theo biến thiên của lịch sử, khu đất huyện đường năm xưa nay đã được dùng để xây dựng Trường Mẫu giáo Vạn Thắng, xung quanh có nhà dân ở san sát. Vết tích về một khu huyện đường ngày xưa không còn, có chăng chỉ phảng phất ở cây cầu mang tên cầu Huyện - nối thị trấn Vạn Giã với xã Vạn Thắng. Đình Phú Cang (xã Vạn Phú) - nơi đặt trụ sở của Ủy ban Khởi nghĩa huyện Vạn Ninh đã được công nhận Di tích Văn hóa - Lịch sử quốc gia từ năm 1998.